Faiz nedir ? Ne değildir..

Faiz, en basit haliyle, bir borç veya yatırım karşılığında ödenen ekstra bedeldir. Borç verenin aldığı risk ve borç para ya da varlık sağlama sürecindeki zaman kaybının karşılığı olarak da kabul edilir. Faiz, bir sermayeyi belirli bir süre boyunca kullanmanın maliyetini ifade eder ve genellikle yıllık yüzdesel oranlarla belirlenir.

Tarihsel Perspektif

Antik Dönemler: Faiz kavramının tarihsel kökenleri Mezopotamya, Antik Mısır ve Antik Yunan gibi uygarlıklara kadar uzanır. MÖ 2000’li yıllarda, Mezopotamya’da çiftçilerin hasat sonrasında geri ödemek üzere tohum veya hayvan borç aldığı kaydedilmiştir. Bu borçlar için, borç alınan varlıkların bir kısmı veya belirli bir oranı faiz olarak geri verilirdi. Bu dönemde faiz, yalnızca bir ticaret aracı değil, aynı zamanda ekonomik faaliyetleri düzenleyici bir unsurdu.

Orta Çağ: Orta Çağ’da faiz, özellikle dini inançların etkisiyle tartışmalı bir hale geldi. Hristiyanlıkta faize bakış çok olumsuzdu; Katolik Kilisesi borç para verme karşılığında faiz almayı “günah” olarak nitelendirirdi. Bu durum, Yahudi tüccarların Hristiyan toplumlar içinde faizle borç vermede önemli bir yer tutmasına neden oldu. Aynı dönemde İslam dünyasında da faize karşı ciddi bir yasak bulunuyordu. İslam hukukunda faiz (riba) yasaklandığı için Müslüman tüccarlar, kâr ortaklığına dayalı finansal sistemleri tercih ettiler.

Modern Dönem: Rönesans ve Aydınlanma dönemlerinde ticaretin yaygınlaşması ve sanayi devrimiyle birlikte, faiz kavramı yeniden ekonomik sisteme entegre edilmeye başlandı. Bu dönemde faiz, ekonomik büyümenin ve sermaye birikiminin sağlanması için bir gereklilik olarak görülmeye başlandı. Faiz oranları, bankaların ve devletlerin ekonomik politikalarıyla düzenlenmeye başlandı.

Tarihsel süreçte, faize yönelik bu farklı yaklaşımlar, toplumların sosyo-ekonomik yapıları ve dini inanışları doğrultusunda çeşitlenmiştir. Günümüzde faiz, ekonomilerin ve finansal sistemlerin vazgeçilmez bir parçası olarak kabul edilse de hâlâ etik, dini ve sosyal açılardan tartışmaların merkezinde yer almaktadır.

1. Batı Ülkeleri ve Kapitalist Ekonomi Modelleri

Batı dünyasında, özellikle Avrupa ve Kuzey Amerika’da faiz, kapitalist ekonomik modelin merkezinde yer alır. Bankalar, yatırımcılar ve devletler faiz oranlarını, ekonomik büyüme, enflasyon ve işsizlik gibi göstergeleri kontrol etmek amacıyla kullanır. ABD Merkez Bankası (FED) ve Avrupa Merkez Bankası (ECB) gibi kurumlar, ekonomik durgunluk veya enflasyon gibi durumlara karşı faiz oranlarını düzenleyerek ekonomiyi dengelemeye çalışır. Örneğin:

• ABD: FED, faiz oranlarını artırarak enflasyonu dizginlemeyi veya düşürerek ekonomik büyümeyi teşvik etmeyi hedefler.
• Avrupa: Avrupa Merkez Bankası (ECB) düşük faiz politikaları ile finansal istikrarı sağlamayı amaçlar, özellikle Euro Bölgesi’nde ekonomik durgunluk dönemlerinde bu strateji öne çıkar.

Bu ülkelerde faiz, tüketiciler için kredi almayı kolaylaştırırken yatırımları teşvik eden bir unsur olarak da kullanılır.

2. İslam Dünyası ve Faizsiz Finans Sistemleri

İslam dünyasında faiz (riba), dini sebeplerle yasaklanmış olup faizsiz finans sistemleri yaygındır. Bu sistemler, genellikle kâr-zarar ortaklığı ve varlığa dayalı finans modellerine dayanır. İslam bankacılığı, faiz yerine murabaha, mudarebe ve mükereme gibi finansal araçlarla işlem yapar. Örneğin:

• Türkiye, Malezya ve Suudi Arabistan: Bu ülkeler, İslami finans araçlarını kullanarak finansal sistemlerinde faizsiz kredi ve yatırım modelleri sunar.
• Malezya: Faizsiz bankacılık sisteminin gelişmiş olduğu bir ülkedir; İslami finans uygulamaları hükümet tarafından desteklenir ve yaygın olarak kullanılır.

İslam ekonomisi, sermaye sahipleri ve yatırımcılar arasında kâr ve zararın paylaşıldığı, riskin karşılıklı olarak paylaşıldığı bir yapıyı tercih eder.

3. Asya Pasifik Ülkeleri ve Gelişen Ekonomiler

Asya Pasifik bölgesinde, özellikle Çin, Japonya, Hindistan ve Güney Kore gibi ülkelerde faiz oranları, ekonomik büyümeyi teşvik etmek ve döviz kurlarını stabilize etmek için stratejik olarak kullanılmaktadır. Örneğin:

• Japonya: Düşük ve hatta negatif faiz politikaları uygulayarak iç tüketimi ve yatırım yapmayı teşvik etmektedir. Japonya Merkez Bankası, deflasyonla mücadele etmek amacıyla uzun yıllardır düşük faiz politikasını sürdürüyor.
• Çin: Ekonomik büyümeyi sürdürmek için faiz oranlarını kontrol altında tutarken, bankaların rezerv oranlarını değiştirerek ekonomiyi yönlendirme yoluna gitmektedir. Faiz, döviz kuru üzerindeki etkisi nedeniyle dikkatle yönetilir.
• Hindistan: Hızlı büyüyen bir ekonomiye sahip olan Hindistan, faiz oranlarını enflasyonu kontrol etmek ve sermaye birikimini teşvik etmek amacıyla kullanmaktadır.

Bu ülkelerde faiz, ekonomik büyüme ve istikrarın korunması için bir araç olarak kullanılırken, bazı ülkelerde düşük veya negatif faiz politikalarıyla yatırımların artması ve tüketimin desteklenmesi hedeflenir.

4. Afrika ve Latin Amerika Ülkeleri

Afrika ve Latin Amerika ülkelerinde faiz oranları genellikle daha yüksektir. Bunun başlıca sebepleri arasında ekonomik istikrarsızlık, yüksek enflasyon ve riskli yatırım ortamları yer alır. Örneğin:

• Arjantin ve Brezilya: Bu ülkeler sıklıkla yüksek enflasyonla mücadele eder. Enflasyonist baskıyı azaltmak için faiz oranları yüksek tutulur.
• Güney Afrika: Ekonomik gelişimi desteklemek ve yabancı yatırım çekmek amacıyla faiz oranları dikkatle yönetilir, ancak yüksek enflasyon dönemlerinde faiz artırımları yapılır.

Bu ülkelerde yüksek faiz, enflasyonu kontrol etmek için kullanılsa da ekonomik büyümeyi zorlaştırabilir. Aynı zamanda, bu coğrafyalar uluslararası sermaye girişini teşvik etmek için yüksek faiz politikaları uygulamak zorunda kalabilir.

5. Doğu Avrupa ve Orta Doğu Ülkeleri

Doğu Avrupa ve Orta Doğu ülkelerinde de faiz uygulamaları farklılık gösterir. Örneğin:

• Rusya: Faiz oranlarını enflasyonu kontrol etmek için kullanır ve küresel petrol fiyatlarının ekonomisi üzerindeki etkisini dengelemeye çalışır.
• Orta Doğu: Körfez ülkelerinde petrol zenginliği, faizsiz finans sistemine yönelimi artırır. Aynı zamanda, İslam hukukunun etkisi nedeniyle faiz oranları düşük tutulur veya faizsiz finans yöntemleri tercih edilir.

Bu farklı coğrafi bölgelerde faiz politikaları, her ülkenin kendi ekonomik yapısına, enflasyon oranlarına, ulusal gelir yapısına ve döviz rezervlerine bağlı olarak farklılaşır. Bu nedenle, faiz oranlarının belirlenmesinde tek bir strateji yerine ülkeye özgü uygulamalar geliştirilir.

Faiz Karşıtlığı Hareketlerinin Temelleri

Faiz karşıtlığı, tarih boyunca etik, dini ve sosyal nedenlerle çeşitli toplumlar ve düşünürler tarafından dile getirilmiş bir harekettir. Bu hareket, hem dini metinlerdeki faiz yasağından hem de kapitalist sistemin yol açtığı ekonomik eşitsizliklerden doğan kaygılarla şekillenmiştir. Bugün de faiz karşıtlığı hareketleri, adil finansman modellerine, sürdürülebilir ekonomik yapılar kurmaya ve insan merkezli finansal sistemler geliştirmeye yönelik arayışları gündeme getiriyor.

1. Dini Temeller:
   • İslamiyet: İslam, faiz (riba) almayı ve vermeyi kesin bir şekilde yasaklar. Kur’an’da faizin haksız kazanç olduğu ve insanları sömürdüğü vurgulanır. Bu nedenle, İslami bankacılık sistemi, kâr-zarar ortaklığına ve varlık bazlı finansman modellerine dayalı faizsiz finansal araçlar geliştirmiştir.
   • Hristiyanlık: Orta Çağ Hristiyanlığında da faize karşı güçlü bir karşıtlık vardı; borçtan kazanç elde etmek “günah” olarak görülüyordu. Rönesans ve Aydınlanma dönemlerinden itibaren Hristiyan dünyada faiz kabul görmeye başlasa da faizle ilgili etik kaygılar sürmektedir.
   • Yahudilik: Yahudi dini metinlerinde Yahudi toplumundaki bireyler arasında faiz almayı yasaklayan düzenlemeler bulunurken, Yahudi olmayanlardan faiz alınabileceği ifade edilir. Bu, borç verme sürecinde topluluk içinde dayanışmayı sağlama amacını taşır.
2. Etik Temeller:
   • Sosyal Adalet ve Eşitlik: Faiz karşıtları, faiz sisteminin varlıklı sınıflara avantaj sağladığını ve yoksulları daha fazla borç yükü altına soktuğunu savunur. Özellikle gelişmekte olan ülkelerde yüksek faiz oranları, yoksulluğu artırabilir ve ekonomik adaletsizliğe katkıda bulunabilir.
   • Borç Kıtlığı ve Haksız Kazanç: Faiz, sermayeyi elinde bulunduranların risk almadan kazanç sağlamasını mümkün kılar. Faiz karşıtları, bu durumun, sermaye sahipleri için risksiz kazanç, borç alanlar içinse borç bağımlılığı yarattığını ve bu nedenle etik olmadığını düşünürler.
   • Doğal Kaynakların ve Çevrenin Korunması: Faiz sistemine dayalı ekonomilerde sürekli büyüme ve tüketim teşvik edildiğinden, bu durum doğal kaynakların hızla tüketilmesine ve çevreye zarar verilmesine neden olabilir. Faiz karşıtı hareketler, bu bağlamda sürdürülebilir ve çevre dostu ekonomik modelleri destekler.
3. Kapitalist Sisteme Yönelik Eleştiriler:
   • Kapitalist ekonomilerde faiz, ekonomik büyümeyi teşvik etmek için kullanılan bir araçtır; ancak aynı zamanda, borçlu ülkeler ve bireyler için kalıcı bir borç döngüsüne yol açabilir. Özellikle gelişmekte olan ülkeler, yüksek faizli dış borçlarını ödemekte zorlanırken borçlanma bağımlılığı artar ve ekonomik bağımsızlık tehlikeye girer.
   • Faiz karşıtları, kapitalist sistemin büyüme odaklı yapısının, gelir dağılımı dengesizliği, aşırı tüketim ve doğal kaynakların tükenmesi gibi etik ve sosyal problemlere yol açtığını savunurlar.

Modern Faiz Karşıtı Hareketler

1. İslami Finans ve Faizsiz Bankacılık: İslami finans, faizsiz bankacılık sistemleri aracılığıyla hızla büyümektedir. Kâr-zarar ortaklığına dayalı fon sağlama yöntemleri ile faiz yerine, ortaklık, kira ve ticaret gibi alternatif modeller geliştirilmiştir. Bu sistem, borçluların borç yükünü hafifletirken, etik finans anlayışına da katkıda bulunur.
2. Yerel Para Birimi ve Alternatif Ekonomik Modeller: Bazı topluluklar, faizsiz finansman sağlayan yerel para birimleri veya değişim sistemleri oluşturarak, faizsiz bir ekonomiyi desteklemeye çalışmaktadır. Örneğin, takas ekonomisi, yerel döngüsel para birimi kullanımı gibi modeller, bireyler arası dayanışmayı artırmayı ve faizsiz işlemleri teşvik etmeyi amaçlar.
3. Sosyal Finans ve Mikrofinans: Mikrofinans, düşük gelirli bireylere küçük ölçekli krediler sağlamak için kurulmuştur ve genellikle düşük veya sıfır faizle çalışır. Özellikle yoksul bölgelerdeki kadınlar ve küçük girişimciler için fırsatlar yaratır ve gelir dağılımında adalet sağlamaya yardımcı olur. Bu yöntemler, faizsiz veya düşük faizli kredilerin ekonomik sürdürülebilirliği artırabileceğini ve yoksullukla mücadeleye katkıda bulunabileceğini gösterir.

Faiz Karşıtlığı Hareketinin Etik Boyutu

Faiz karşıtlığı, ekonomik sistemlerin insan odaklı ve adil olması gerektiğine inanan bireyler için güçlü bir etik argüman sunar. Faiz karşıtları, faizle kazanç elde etmenin ahlaki olmadığını ve toplumdaki gelir uçurumunu derinleştirdiğini savunur. Onlara göre, faizsiz bir ekonomik sistem, daha adil, insan haklarına duyarlı ve çevreyi koruyan bir finansal yapı ortaya koyabilir.

Özetle, faiz karşıtlığı hareketleri etik değerler temelinde, toplumsal adalet ve ekonomik sürdürülebilirlik arayışıyla şekillenmiştir. Bu hareketler, gelecekte faizsiz ekonomik modellerin gelişimi için ilham kaynağı olabilir ve mevcut ekonomik sistemin yarattığı sosyal adaletsizliklere alternatif çözümler sunabilir.